ke kahua kamepiula a Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai (kanewai.ning.com) nā kiʻi kahiko a me nā palapala ʻāina

ʻ ʻ ʻ ʻ ā ʻ ʻ ā ʻ He huakaʻi kēia e maopopo ai Pili ka ʻāina mai uka a i kai a pili nō hoʻi ka ʻāina a me ke kai. He moʻolelo a he moʻokūʻauhau ko ka ʻāina, ka wai, nā akua, a me nā kānaka. Pili ka ʻāina, ka wai, nā akua, a me nā kānaka a he pilina ʻohana nō ia. He mea nui ka ʻike maka a lohe pepeiau ʻana i ka ʻāina i maopopo nā mea e pono ai ka ʻāina. E hana kākou me ka maiau i maʻemaʻe ka hopena. ā ʻ ke kahua kamepiula a Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai (kanewai.ning.com) nā kiʻi kahiko a me nā palapala ʻāina #1 Manoa Valley, Honolulu, Hawaii, ca. 1890-1905, Located at Bishop Museum Library & Archives, # CLS101950. #2 Inter-Island Airways plane over Manoa Valley, Honolulu, Hawaii, ca. 1934-1937, Located at Bishop Museum Library & Archives, # CP 99266 #3 Taro as far as the eye can see, in Mō ili ili, circa 1910, Waikīkī: Magic Beside the Sea, Allan Seiden, Island Heritage Publishing, Waipahu, Hawaii: 2001, page 43. #4 Fields and Diamond Head in Background, circa 1900 Located at Hawaiian Collection, UH Manoa Hamilton Library, # UH Manoa Hamilton Hawaiian Rare PHOTOGRAPH H00034. #5 Manoa Valley from the Ala Wai, Honolulu, Hawaii, ca. 1930, Located at Bishop Museum Library & Archives, # 115439 #6 Manoa Valley looking toward Diamond Head (right corner), taken from home of Mrs. S.N. Castle, Honolulu, Hawaii, ca. 1900, Located at Bishop Museum Library & Archives, # A 36787. #7 Ka Papa Loʻi o Kanewai Brochure Located at Hawaiian Collection, UH Manoa Hamilton Library, Manoa Valley Papers Archive, Box 1 Folder 12. 1

ʻ E heluhelu nā haumāna i ka palapala haʻawina ʻo Welina Mānoa no Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai i launa mua ʻia ka wahi e kipa ana a i maopopo ke ʻano o ka haʻawina e hana ana ma laila. E nānā paha i ka palapala haʻawina ʻo Welina Mānoa i hoʻomōhala ʻia no nā ʻohana a me nā keiki i piha ai nā makahiki he ʻewalu (a emi iho) e pili ana i Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai i launa mua ʻia ka moʻolelo no kēlā wahi. E nānā paha i nā palapala ʻāina i maopopo kahi e hele ana a me kona pilina i nā wahi ʻē aʻe o Mānoa i kipa ʻia ma mua a e kipa ana ma hope. ʻ Ma ka papa haʻawina, Uliuli nā ōlelo i ke kumu. ʻEleʻele nā ʻōlelo a ke kumu i nā haumāna. 2

ʻ E hui me nā limahana o Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai i ka hale pili no ka launa ʻana me Kānewai ma o nā moʻolelo a me nā moʻokūʻauhau o ka ʻāina a me nā kānaka o ia ʻāina. ā ʻ ā Pili ka ʻāina mai uka a i kai a pili nō hoʻi ka ʻāina a me ke kai. ʻO ka wai ka mea e pili ai. He mea nui kēia i nā mahi ʻai kalo, no ka mea, hoʻohana lākou i ka wai a inā ʻaʻole mālama pono ʻia ka wai ma uka, e pilikia ana ko kai. He moʻolelo a he moʻokūʻauhau ko ka ʻāina, ka wai, nā akua, a me nā kānaka. Aia ka āina, ke kalo, a me ko Hawai i lāhui kanaka i ka mo okū auhau like. O ka āina a me ke kalo nā kaikua ana a o ke kanaka ke kaikaina. Mālama ka āina i ke kanaka a mālama pū ke kanaka i ka āina i pono nā mamo a Hāloa. Pili ka ʻāina, ka wai, nā akua, a me nā kānaka a he pilina ʻohana nō ia. Ma Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai kākou e hui hou ai me Hāloa, ke kalo a me ka makua ali i o nā kānaka maoli o Hawai i. A ma laila hoʻi kākou e hoʻōia hou ai i ko kākou pilina ʻohana me ia a me ko kākou kuleana e mālama iā ia. He mea nui ka ʻike maka a lohe pepeiau ʻana i ka ʻāina i maopopo nā mea e pono ai ka ʻāina. Na ka ʻāina a me nā kūpuna o ka ʻāina e hōʻike i nā hana a me nā loina kūpono e hana ai, no laila, e hāmau ka leo, e hoʻolohe ka pepeiau a e makaʻala i ʻike a lohe ʻia lākou a i pā ka naʻau iā lākou. E hana kākou me ka maiau i maʻemaʻe ka hopena. Pēia nā kūpuna. ʻAʻohe hana pono i hana kāpulu ʻia. ʻO ka maiau wale nō ke ʻano o ka mālama kūpono ʻana. Ma ka moʻokūʻauhau o Kānewai, mai ka hoʻomaka a hiki i kēia manawa ʻānō, ua maiau ka hana a ka poʻe limahana o ʻaneʻi. He kuleana ko kākou e hoʻomau i kēia ʻano hana a nā kūpuna a me nā limahana o Kānewai. ʻ ʻ ʻ ʻ E wehewehe i nā haumāna Eia kākou i ka ʻili ʻāina ʻo Kānewai i ke ahupuaʻa ʻo Waikīkī. ʻO Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai ka inoa o kēia kīpuka a puʻuhonua hoʻi o Ke Kula Nui o Hawaiʻi ma Mānoa. Ma ʻaneʻi i ʻeli ai ʻo Kāne i ka pūnāwai no Kanaloa. Ma ʻaneʻi e ulu ai ka hoi o nā haumāna e aloha ʻāina a e ʻōlelo Hawaiʻi. Ma ʻaneʻi e hoʻokahe ʻia ai ka wai a e hoʻoulu ʻia ai ka ʻāina. I wahi kēia e ola ai nā mamo a Hāloa, ʻo ia hoʻi ke kalo, ka moʻolelo, ka ʻōlelo, a me ke kanaka Hawaiʻi. 3

Aia ma lalo nei kekahi o nā mea e haʻi ai paha i nā haumāna i launa lākou me Kānewai a i aʻo ʻia nā manaʻo nui o ka haʻawina. E hōʻike pū i nā kiʻi kahiko o ka ʻāina a mai poina ka hoʻopili ʻana i nā mea i aʻo ʻia ma ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa i nā mea e aʻo ana ma ka Papa Loʻi ʻo Kānewai ā Ua kaulana o Kāne i kona imi ana i wai maoli me kona kōko olua o Kanaloa. Ōlelo ia, iā lāua e hele ana ma lalo o Wa ahila ma hope o ko lāua kipa ana i kahaone, lohe o ia i ka wai e holo ana ma lalo o ka honua. Ki i a ela o Kāne i kāna ō ō a ō akula i ka honua. O ka pua i maila nō ia o ka wai maoli hu ihu i o kahi pūnāwai nui. I laila lāua i inu ai i ka wai a me ka awa. Ua kapa ia ia pūnāwai a Kāne i ō aku ai i kāna ō ō o Kānewai ka inoa. 1 ā O Wākea ke kāne. O Papahānaumoku ka wahine. He mau akua lāua a he mau kūpuna nō ho i no kākou, ka po e Hawai i. Noho pū lāua a hānau maila nā mokupuni o Hawai i nei a me kekahi kaikamahine. O Ho ohōkūkalani kona inoa. Noho pū o Wākea me ia a hānau maila he keiki alu alu. Ua kanu ihola nā mākua i kā lāua keiki i ka āina a kupu maila ke kalo mua o Hawai i nei. O Hāloanakalaukapalili kona inoa. He kalo lauloa ke ano. Ho i hou o Wākea, noho iā Ho ohōkūkalani a hānau maila he keiki kāne. O Hāloa kona inoa. A o ia ka makua ali i o nā kānaka maoli o Hawai i, nā mamo ho i a Hāloa. Aia ka āina, ke kalo, a me ko Hawai i lāhui kanaka i ka mo okū auhau like. O ka āina a me ke kalo nā kaikua ana a o ke kanaka ke kaikaina. Mālama ka āina i ke kanaka a mālama pū ke kanaka i ka āina i pono nā mamo a Hāloa. He kuleana ko iko i kēia no kākou a pau. ʻ ʻ ʻĀ Oko a ka ili āina o Kānewai i kēia au, oko a i ka wā kahiko. I ka holo ana o nā makahiki, uluāhewa kahi o ka papa lo i i ka nāhelehele a uhi ia nō ho i i ke kimeki. I ka makahiki 1980 na e, ua ulu nō ka hoi o nā haumāna kula nui i ka ua Tuahine e ho i i ka ike kupuna no ka pono o ka lāhui. Ua imi a loa a akula nā auwai a me nā kuāuna kahiko i kekahi mau haumāna o ka Hui Aloha Āina Tuahine, ka hui ōlelo Hawai i o Ke Kula Nui o Hawai i ma Mānoa. Me ke kōkua a alaka i ana o nā kūpuna, e like me Anakala Harry Kunihi Michell, lākou i waele akula i ka nāhelehele, i ho okahe hou akula i ka wai, a i kanu hou ihola iā Hāloa. Ma muli o ko lākou aloha āina, ua kapa ia ia hui o Ho okahe Wai, Ho oulu Āina. A ole like ka nui o ka wai a me ka ai o Kānewai i kēia manawa me ko ka wā i hala, akā na e, pau ole ke aloha no kēia ili waiwai. Mahalo nui ia nā haumāna a me nā kūpuna i ho ōla hou i ka papa lo i kalo o Kānewai. I ole lākou, mau loa ai kēia pu uhonua i aloha nui ia. 1 Ua kākau hou ia kekahi māhele o ka mo olelo a Kaulana Vares i hō ano ai. 4

ʻ ʻ Na ke kumu e kālele i ia mea he hana maiau a maʻemaʻe ʻoiai e hoʻolauna a haʻi moʻolelo ana ka limahana o Kānewai i mākaukau nā haumāna no ka haʻawina, e laʻa... Maiau ka haʻi moʻolelo ʻana a Kumu, ʻeā? E nānā i ka nani o ka ʻāina ʻo Kānewai i loko lilo o ka nui o nā hale a me nā alanui. Maiau ka hana a nā limahana o Kānewai, ʻeā? Ma hope o ka hoʻolauna ʻana o ko Kānewai, e noi ke kumu i nā haumāna e noʻonoʻo e pili ana i ʻelua nīnau no ka hana maiau a maʻemaʻe. Pehea ko ʻoukou mau manaʻo no maiau a me maʻemaʻe? No ke aha he mea nui ka hana maiau a maʻemaʻe ma ka loʻi kalo? Ma mua o ka puka ʻana i waho o ka hale pili, e hōʻike nā haumāna i ko lākou mau manaʻo no nā nīnau ʻelua. E hoʻokomo nō hoʻi ke kumu i kekahi mau manaʻo i mea e paʻa pono ai kēia mau hua ʻōlelo ʻelua. Maiau: He hua ʻōlelo kēia e wehewehe ai i ke ʻano o ka mālama kūpono loa o ka poʻe kūpuna. Inā he hana i hana maiau ʻia, kūpono loa ka hoʻokō ʻia o nā koina a pau o ia hana. Ma Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai e mālama maiau ʻia ai ka ʻāina. Na ka ʻāina nā kupa i aʻo i nā loina kūpono i mālama pono ʻia ʻo Kānewai. E komo kākou i ka moʻokūʻauhau o nei wahi me ka mālama pū i nā loina like o ko ʻaneʻi poʻe limahana. Maʻemaʻe: He hua ʻōlelo kēia e wehewehe ai i ka hopena o ka hana maiau. Inā maiau ka hana, maʻemaʻe ka hopena o ka hana. Pehea Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai? Ua maʻemaʻe anei? E nānā kākou iā Hāloa, no ka mea, nāna e hōʻike mai i ka maʻemaʻe a me ka ʻole o kona wahi noho. Ma ko kākou mākaʻikaʻi ʻana i ʻaneʻi, e ahuwale ana ka maiau o ka poʻe limahana a me ka maʻemaʻe o ko lākou ʻāina. E lilo pū kākou i mau limahana e mālama maiau ana i ka ʻāina. Maiau a maʻemaʻe ke kanaka, ka ʻuhane, ka noʻonoʻo, ka wai, ka ʻāina, ka hana ma ka loʻi a me i ka hoʻomākaukau mea ʻai, a pēlā aku. E ʻimi ʻouikou i nā paukū no kēia mau hua ʻōlelo ma ka palapala haʻawina ma hea lāua? (Aia ka mea no maiau ma kahi o ke poʻo wai a aia ka mea no maʻemaʻe ma kahi o ka hoʻi wai.) He manaʻo ko ʻoukou no ke kumu o kēia hoʻonohonoho ʻana? (Inā maiau ka hana ma ke poʻo wai e maʻemaʻe ka wai i ka hoʻi wai. Inā nō naʻe he nui loa nā lau e pani ana i nā ʻauwai a ʻaʻole maʻemaʻe nā ʻauwai, e emi loa ana ka wai ma nā loʻi, e māloʻo ana ʻo Hāloa, a e lepo ana ka wai e hoʻi ana i ke kahawai. No laila, he kuleana ko kākou a pau e hana me ka maiau i maʻemaʻe 5

ā ʻ ka hopena o ka hana a i maʻemaʻe mau ka ʻāina a me ka wai no nā hanauna e hiki mai ana.) E haʻi ke/nā kumu i nā haumāna Hoʻomanaʻo ʻoukou i nā kiʻi kahiko o Waikīkī? Like ka ʻāina i ka wā kahiko me ka ʻāina i kēia manawa? ʻAʻole loa. Pehea i ʻokoʻa ai--he aha nā ʻōlelo a Kupuna Olivera? Ma mua, nui ka wai, ke kalo, a me ka laiki ma Waikīkī, akā, i kēia manawa, nui nā hale a me nā alanui. Ua kūkulu ʻia nā hale, ua hoʻopiha ʻia nā kahawai/pūnāwai/muliwai, a ua ʻeli ʻia ke Ala Wai. Pehea ʻo Kānewai? Ua loli ka ʻāina ma ʻaneʻi kekahi? ʻAe. E nānā i kēia mau kiʻi he aha ke ʻano o ka ʻāina i ka wā kahiko? Pehea i kēia manawa? ʻĀ Aia ka papa loʻi kalo o Kānewai i uka a aia ka muliwai o Waikīkī i kai ma kahi o ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī. ʻAno mamao nā wahi ʻelua akā pili ka loʻi kalo a me ka muliwai. No ke aha? Pehea e pili ai? ka wai (kahe ka wai mai uka a i kai, mai ka papa loʻi kalo a i ka muliwai). Hoʻomanaʻo ʻoukou i nā ʻōlelo a Kupuna Olivera? Wahi āna, mai hea mai ka wai i komo i ke kai o Waikīkī i kona wā kamaliʻi? (ʻAe, mai Mānoa me Pālolo. )ʻOkoʻa paha ke kahe ʻana o ka wai i kēia manawa? (ʻOkoʻa ma kekahi ʻano ma muli o nā hale a me nā alanui i kūkulu ʻia, akā, mai Mānoa me Pālolo mai nō ka wai e komo mau ana i ke kai o Waikīkī i kēia mau lā. No laila, pili ka papa loʻi kalo o Kānewai i ka muliwai o Waikīkī, no ka mea, kahe ka wai i ke kahawai ma Mānoa, komo i loko o ka papa loʻi kalo o Kānewai, hoʻi i ke kahawai, noke i ke kahe ʻana i kai a hui me ke kai ma ka muliwai o Waikīkī. A like ka huakaʻi ʻana a ka wai mai Pālolo a i Waikīkī kekahi.) Hoʻomanaʻo ʻoukou i nā mea paʻahana i kau lewa ia ma ka Hale Hōʻikeʻike Iʻa o Waikīkī? He aha nā mea e pono ai ka hana ʻana i nā mea paʻahana? Pono nā lāʻau o ka ʻāina a me nā iʻa o ke kai (ke kīholo, ka ʻupena, a pēlā aku). No laila, pili ka ʻāina a me ka kai? ʻAe. E alakaʻi ka/nā limahana o Kānewai i ka mākaʻikaʻi ʻana i nā māhele like ʻole o ka papa loʻi kalo mai ke poʻo wai a i ka hoʻi wai. Inā lawa ka manawa a mākaukau nā haumāna, e lilo pū lākou i mau limahana o Kānewai ma o ka mālama maiau ʻana i ka ʻāina. ʻāʻ E haʻi ke/nā kumu i nā haumāna Iā kākou e kipa ana i Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai, e hehi pū ana ko kākou mau wāwae i ke kapuaʻi kupuna i waiho ʻia e nā hulu mamo o ke au ma mua. 6

ʻAʻole ia mau meheu i mau hehina kāpulu. I waiho maiau ʻia nō me ka manaʻo e maʻemaʻe loa ka ʻāina i ka poʻe nona ia mau kapuaʻi. Ma kēia huakaʻi, e hoʻomākaʻikaʻi ʻia ana kākou e ko Kānewai me ka hoʻokuleana pū ʻia ʻana o kākou e mālama i kēia wahi e like me ka poʻe mua o nei ʻāina. Mai ke poʻo wai a i ka hoʻi wai, e makaʻala ʻoukou i ka maʻemaʻe o ka ʻāina a me nā loina maiau o nā limahana o Kānewai pili i nā māhele like ʻole o ka papa loʻi kalo. Inā e kāpulu kā kākou hana ma ʻaneʻi, he haumia a he lepo nō hoʻi ka hopena a ʻaʻohe hua momona e loaʻa mai ana iā kākou. No laila, e hoʻomaʻemaʻe kākou me ka maiau e like me ka poʻe nona kēia wahi. ʻ ā ā ʻ ā ā I ke kipa ʻana i kēlā me kēia māhele o ka loʻi, e wehewehe ko Kānewai i ke ʻano o nā māhele a me nā hana a loina maiau o lākou pili i kēlā me kēia māhele. Na ke kumu e paipai i nā haumāna e nānā pono i ke ʻano o kēlā me kēia māhele. Eia ke ʻano o nā nīnau e ulu ai ka noʻonoʻo o nā haumāna: o He aha kēia (e kuhikuhi i ka māhele)? He aha ka inoa o kēia māhele o ka loʻi? o I wahi aha ka? He kahawai kēia. ʻO Mānoa kona inoa. I wahi ke kahawai e kahe ai ka wai mai uka a i kai. He māno wai kēia. I wahi ka māno wai e hoʻomana ai i ke kahawai. He poʻo wai kēia. I wahi ke poʻo wai e komo mua ai ka wai i ka ʻauwai. He ʻauwai kēia. I wahi ka ʻauwai e hoʻokahe ai i ka wai mai ke poʻo wai a nā loʻi. He makawai kēia. I wahi ka makawai e komo ai ka wai i ka loʻi a e haʻalele aku ai hoʻi ka wai i ka loʻi. He kuāuna kēia. I wahi ke kuāuna e paʻa pono ai nā loʻi i ʻole e kulu ka wai i waho. He hoʻi wai kēia. I wahi ka hoʻi wai e hoʻi ai ka wai i ke kahawai. ʻO ka papa loʻi kalo kēia ʻo Kānewai. I wahi ka papa loʻi kalo e ulu ai ke kal. A i wahi ka papa loʻi kalo ʻo Kānewai e ola ai nā mamo a Hāloa. o He aha ke ʻano o ka ke nānā aku? (e laʻa: no ka māno wai paepae ʻia nā pōhaku a hoʻopaʻa ʻia me ke kimeki; he lepo ke ʻano o nā kuāuna; puʻepuʻe ke ʻano o ke kanu ʻana i nā huli; a pēlā aku) He aha nā hana/loina maiau o nā limahana o Kānewai pili i ka? (e laʻa: no ke poʻowai, hiki ke pani ʻia me ka pōhaku i lohi ke kahe ʻana o ka wai i ka ʻauwai a i ʻole hemo ka pōhaku i piha ka ʻauwai i ka wai a kahe wikiwiki nō hoʻi ka wai i nā loʻi). o Ua hele mua ʻoukou i kekahi papa loʻi kalo ma kahi ʻē? Inā ʻae, he aha ke ʻano o ka ma laila? ʻOkoʻa paha, ʻaʻole paha? Inā ʻokoʻa, no ke aha? (ʻOkoʻa paha 7

ka hana/loina ma laila, ʻokoʻa paha ka hana ma Kānewai, no ka mea, ʻokoʻa nā ʻāina ʻelua. ʻOkoʻa paha nā loina/hana ma nā ʻāina ʻelua, akā waiwai nā mea a pau, no ka mea, pili a kūpono ka hana/loina i ke ʻano o ka ʻāina. Akamai a maiau nā kūpuna no nā ʻāina a pau o Hawaiʻi nei, no ka mea, ua hoʻokamaʻāina lākou i ke ʻano o ko lākou ʻāina a kamaʻāina a koho ʻia nā hana/loina e pono ai kēlā ʻano ʻāina i lawa ka ʻai, ka wai, a me ka iʻa e hānai ai i nā kupaʻāina. o Pehea e hoʻokamaʻāina ai i ka ʻāina? Ma o ka ʻike maka a me ka lohe pepeiao i ka ʻāina a me nā kūpuna o ka ʻāina. Ma o nā moʻolelo no ka ʻāina. Ma o ka huli ʻana i nā lima i lalo a me ka hana ʻana me nā kupa o ka ʻāina. Na ka ʻāina a me nā kūpuna o ka ʻāina e hōʻike i nā hana a me nā loina kūpono, no laila, e hāmau ko kākou leo, e hoʻolohe ko kākou pepeiau, a e makaʻala i ʻike a lohe ʻia lākou a i pā nō ka naʻau iā lākou. Inā lawa ka manawa a mākaukau nā haumāna: Ma hope o ke kipa ʻana i nā māhele like ʻole o ka papa loʻi kalo, e komo nā haumāna i ka hana e ʻohiʻohi ʻia nā lau pala, e hehi ʻia nā lau i ka loʻi, e huki ʻia ke kalo, e kaka ʻia a maʻemaʻe nā huli, e kōhi ʻia a pau, a e kanu ʻia nā huli. ōʻ ʻ ʻ ā E haʻi ke/nā kumu i nā haumāna Ua ʻike maka aku nei ʻoukou i nā māhele like ʻole o ka papa loʻi kalo a me nā loina maiau o nā limahana o Kānewai pili i ia mau māhele. Ua huli nō hoʻi ko ʻoukou mau lima i lalo ma o ka ʻohi ʻana i nā lau pala a me ka hehi ʻana i nā lau i ka loʻi. No laila, ua hiki mai ka manawa e hōʻike ai i ko ʻoukou mau manaʻo no ke ʻano o nā māhele o ka papa loʻi kalo o Kānewai nā hana a me nā loina maiau o nā limahana o Kānewai ke koʻikoʻi o ka hana maiau a maʻemaʻe ma Kānewai Eia kekahi E kipa ana kākou i kekahi papa loʻi kalo ʻokoʻa i ka hopena o kēia huakaʻi nui ʻo Welina Mānoa a e hoʻohālikelike ana ʻoukou i ke ʻano o kēlā papa loʻi kalo me ke ʻano o Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai. No laila, e kākau a kaha kiʻi paha i ka ʻaoʻao hope loa o ka palapala haʻawina i kou mau manaʻo a me nā manaʻo o nā hoa papa no Kānewai i ʻole e poina. Ma mua o ka pāʻina awakea ʻana ma lalo o ka hale peʻa, e hoʻomanaʻo ke/nā kumu i nā haumāna ʻO Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai kahi a Hāloa e noho ai a ʻo ia ko kākou kupuna. He aha ke ʻano o ka leo a me ka hana i mua o ka poʻe kūpuna? Hāmau ka leo a mālie ka hana, ʻeā, i ʻole 8

e hoʻoluhi iā lākou a i lohe ʻia ko lākou mau moʻolelo. No laila, pēlā kā kākou hana ʻoiai kākou e pāʻina awakea ana ma kahi o Hāloa. ʻ ʻ ʻ E kākau nā haumāna e pili ana i ka huakaʻi ʻana i ka Papa Loʻi ʻO Kānewai i mea e paʻa pono ai ko lākou mau manaʻo no nā mea i aʻo ʻia. Eia nā nīnau a lākou e pane ai (nā nīnau ma nā paka ua ʻekolu i ka ʻili hope o ka palapala haʻawina): 1. Pili Ka Papa Loʻi ʻO Kānewai i ke kai o Waikīkī? Pehea e pili ai? 2. No ke aha i manaʻo ʻia ai he mea koʻikoʻi ka mālama ʻana i ka maʻemaʻe o ka wai? 3. He kuleana ko kākou e hana me ka maiau a maʻemaʻe. Pehea ʻoe e hoʻokō ai i ia kuleana ma ke kula a me ka hale? 9